والدین کنترل گر و دردسر عظیم فرزندان

آفتاب نیوز :

مرز میان کنترل و نظارت در نسبت میان والدین و فرزندان، می تواند به باریکی یک مو باشد. چه بسیار والدینی که بر کوچک ترین رفتار و حرکات فرزند خودکنترل دقیق دارند. فرزندپروری و مسیله تربیت، فرآیندی سخت و در بعضی اوقات طاقت فرساست. هر والدی بنا به شرایط و عوامل متعددی از روش خاصی برای تربیت فرزندان خود بهره می برد و چه بسیار والدینی که از کودکی تجربه های شکسته شدن حریم شخصی خود را به اسم نظارت داشته اند و حالا نسبت به فرزندانشان، سعی دارند متفاوت عمل کنند یا شاید هم آینه ای از والدین خود شده اند. 

در خاطره برخی از ما، خانواده یک مفهوم متناقض گونه است: ازنظر فرهنگی باور داریم تکیه گاه ما و محل آرامشمان است و از سویی ممکن است عمیق ترین ضربه های روانی مان را از خانواده خورده باشیم. خانواده ای که بعضا تصور می کند تحت فشار گذاشتن و کنترلگری می تواند مسیر دلسوزانه ای برای تغییر آینده فرزندان باشد.
بی تردید، والدین در چارچوب خانواده، بذرهای روانی و احساسی را در ما می کارند. این دانه ها همراه ما رشد می کنند. در برخی از خانواده ها، این بذرها بذر عشق، احترام و استقلال هستند، اما نه در همه آن ها. برخی دیگر، بذر ترس و ناتوانی می کارند. البته همه والدین در تربیت اشتباه می کنند. این طبیعی است، زیرا هیچ والد کاملی وجود ندارد. اما یک نکته واضح وجود دارد و آن این که بسیاری از اشتباهات، به ویژه تکرار رفتارهای بد با فرزندان و کنترلگری بیش ازحد، منجر به ایجاد محیط سمی در خانه می شود که صدمات عاطفی شدیدی به فرزندان وارد می کند. 

برخی فعالان حقوق کودک بر این باورند که درگذشته به دلیل فرهنگ استبدادی غالب در حوزه پرورش کودکان، اعمال خشونت و کنترلگری والدین بیش ازحد بوده است و همچنان برخی والدین سعی دارند با کنترل گری از ابزار تنبیه یا تهدید برای نشان دادن نارضایتی خود استفاده کنند. وقتی کودک مطابق میلشان عمل نمی کند، با تنبیه کردن به او یادآوری می کنند که کارها باید به روش والدین انجام شود نه به روش دلخواه خودشان! کودکان تحت فرزندپروری مستبدانه اغلب شاهد رفتارهای پرخاشگرانه و کنترل کننده آشکار والدین خود هستند. درنتیجه بیشتر مستعد پرخاشگری فیزیکی نسبت به دیگران هستند و به احتمال زیاد قلدر یا قربانی قلدری می شوند. 

 مرز بین نظارت و کنترل

روان درمانگران تفاوت میان نظارت و کنترل در رابطه والدین با فرزند را این گونه شرح می دهند: «مرز بین نظارت و کنترل باریک است و ما به خاطر نگرانی ها و عشقمان به فرزند خود، به راحتی از نظارت به کنترل سُر می خوریم؛ یعنی به جای آن که فقط نظارت داشته باشیم و آینه ای باشیم که فرزندمان خودش را در آن می بیند و رشد عاطفی او با بازخوردهایی که به او می دهیم پیشرفت کند و رشد اجتماعی او را تقویت کنیم، مرتب سعی می کنیم کنترلش کنیم. یعنی بازخوردهایی که به کودک می دهیم، مانع رشد عاطفی و اجتماعی او می شود.»  

یک روان درمانگر در مورد مصادیق نظارت و کنترل می گوید: «معمولا ما با خانواده هایی کار می کنیم که می بینیم، بچه ها در سنینی هستند که می توانند لباس خود را بپوشند و کفش به پا کنند، مسواک بزنند و غذا را خودشان بخورند، با والدینی مواجه می شویم که فکر می کنند پدر و مادر خوب کسی است که همه کار کودک را انجام بدهد. نمونه دیگر، امنیت کودک است؛ مثلا ما اگر لباس اتو می کنیم، باید مواظب بچه باشیم یا وقتی او را در وان حمام می گذاریم، حواسمان هست که خفه نشود. این گونه نیست که اتو نکنیم و حمام نرویم که بچه خطری تهدیدش کند بلکه حواسمان به امنیت کودک است. در نمونه ای دیگر، خانواده هایی اجازه نمی دهند فرزند کارهایش را انجام دهد؛ مثل روشن کردن تلویزیون برای خودش. یا به جای بچه نظر می دهند یا تصمیم می گیرند. باید برای کودک برنامه را تنظیم کرد؛ مثلا ساعت خواب یا تفریح. درعین حال که هستیم و تصمیم گیری می کنیم، به کودک احساس انتخاب بدهیم؛ مثلا بگوییم می توانیم هم صبح و هم شب به پارک برویم، کدام را انتخاب می کنی؟ از طرف دیگر، محیط خانه باید طوری باشد که کودک بتواند دوستانش را به خانه بیاورد. به این شکل، تصویری از دوستان کودکمان داریم و نیازی نیست وقتی می گوید با دوستم به پارک می روم، او را دنبال کنیم که آیا رفته است یا نه. فرزند باید احساس کندروی زندگی خودش، قدرت انتخاب و کنترل دارد.»

 کنترل گری بی اندازه والدین، زمینه ورود فرزندان به اعتیاد 

تحقیقات نشان می دهند که بسیاری از معتادان به شکل عام در محیط هایی بزرگ شده اند که بسیار خشک، دیکتاتوری و پادگانی بوده و فرزند هیچ تصمیمی برای خودش نگرفته است تا یاد بگیرد در بحران تصمیم بگیرد. 
یک متخصص پزشکی خانواده و درمانگر اعتیاد می گوید: ایده آل گرایی و کنترل گری بی اندازه والدین، زمینه ورود فرزندان به اعتیاد را فراهم می کند. امید فردین بابیان اینکه کنترل وسواس گونه والدین یکی از مهمترین علت های قطع ارتباط نوجوانان با پدر و مادر و گرایش به مصرف انواع مواد مخدر است، اظهار می کند: «در بسیاری از مراجعان درگیر اعتیاد، به وضوح شاهد این هستیم که تلاش های افراطی والدین برای تسلط بر فرزندان، نتیجه معکوس داده و فرزندان را از حضور در خانه و مواجه شدن با پدر و مادر فراری می دهد. سنگینی فضای حاکم بر این خانواده ها که بیشتر به محیط بازجویی شبیه است، نوجوانان را به گذراندن بیشتر زمان خود در خارج از خانه سوق می دهد و این نوجوانان که از هم صحبتی با پدر و مادر، ابراز احساسات و امکان شنیده شدن محروم شده، پاسخ به نیازهای عاطفی خود را در بیرون از منزل و در بین دوستان جستجو می کند.» 
این متخصص پزشکی خانواده و درمانگر اعتیاد تصریح می کند: «برخی نوجوانان، که به دلیل نداشتن ارتباط موثر و دوستانه با والدین، تعالیمی همچون قدرت نه گفتن، کنترل خشم، قدرت حل مسیله و دیگر مهارت های زندگی را نیاموخته اند،به سادگی تحت تاثیر رفتار گروه های هم سن خود، چه جنس مخالف چه جنس موافق قرار می گیرند. بسیاری از بیماران مراجعه کننده به ما برای رهایی از فشار روانی ناشی از کنترل وسواس گونه والدین، به سمت مصرف ماده ای رفته اند که بتواند لحظاتی آن ها را از رنج حاصله رها کند؛ این رفتار می تواند با مصرف یک سیگار شروع شود و به سوی مصرف انواع مواد مخدر، محرک، الکل و انواع داروها بدون تجویز پزشک بینجامد.»
 

 قرار دادن کودک در بیابان عاطفی!

والدین کنترلگر، حق انتخاب و آزادی عمل را از فرزند می گیرند. یک روان درمانگر دراین باره می گوید: «قوانین در خانه و ضوابطی که فرزندان موظف به در نظر گرفتن آن ها هستند، همیشه باید مناسب سن کودک باشند و با رشد کودک بازبینی شوند. در خانواده های دیکتاتوری، زمان متوقف شده است. یادشان می رود که کودک در حال رشد است و برخی ضوابط مناسب سن و روحیه کودک نیستند و بازبینی نشده اند؛ یعنی کودک خودش را در شرایطی می بیند که مناسب سن و روحیات و حتی جنسیت او نیست؛ یعنی چارچوب هایی که منطقی نیستند. موضوع دیگر تنبیه کودک است. والدینی هستند که سر هر مسیله ای، کودک را تنبیه می کنند. والدین می توانند بپرسند که آیا فلان رفتارت درست بوده است؟ اکثرا بچه ها می گویند درست نبوده. می توان از کودک پرسید خب حالا چه تنبیهی مناسب تو است؟ کودک می تواند پاسخ دهد که نیم ساعت تلویزیون نمی بینم. این روش درست است. اما بعضی از والدین می گویند ما دیگر اجازه نمی دهیم تو تلویزیون ببینی، یا دیگر هیچ وقت تو را به مهمانی نمی بریم. یعنی یک مجازات بدون زمان و نامتناهی که عملی هم نمی شود.

بدترین تنبیه قهر کردن با فرزند و نادیده گرفتن و سکوت مقابل اوست. فرزند مدام می پرسد که از دستم ناراحتی و التماس می کند که مادر با او صحبت کند اما نادیده گرفته می شود. بسیاری از افراد بالغ بدترین لحظاتشان همین قهر کردن والدین است. یعنی کودک را در بیابان عاطفی قرار می دهند. این افراد در بزرگ سالی می توانند دچار اضطراب شوند اگر یک نفر پنج دقیقه پاسخ آن ها را ندهد. می توان به کودک گفت الان عصبانی هستم و 10 دقیقه دیگر صحبت می کنیم. یا پنج دقیقه ساکت بنشین کنار من روی مبل و فرصت بده بعدا صحبت می کنیم. والدین کنترل گر فرزندشان را در حد یک کودک پایین می آورند و مدام در امور آن ها دخالت می کنند. این دخالت ها می تواند درباره پوشش و رنگ مو و نحوه کوتاه کردن مو و ناخنشان باشد و بعدها همین پدر و مادرها در زندگی زناشویی فرزندانشان هم دخالت می کنند.» 
 

این روان درمانگر در خصوص آسیب های والد کنترل گر به فرزندان عنوان می کند: «اول ازهمه عزت نفس آسیب می بیند چون والدین اجازه نداده اند که کودکان مستقل عمل کنند. حتی برخی افراد در دهه سوم زندگی شان هنوز پدر یا مادرشان برای آن ها تصمیم می گیرند. در مدل مدرن تر، بسیاری هستند که از مشاور انتظار دارند به آن ها بگویند که چه باید بکنند. خیلی اوقات هم این افراد به اتوریته عادت می کنند. درواقع این افراد نمی توانند در سلسله مراتب کاری هم وارد گفت وگو شوند. مشکل دیگر این است که حدومرزها را نمی شناسند. یا زیادی نزدیک می شوند و نمی دانند چه چیزی را به دنیای بیرون منتقل کنند یا حدومرزهای دیگران را رعایت نمی کنند. مثل افرادی که تلفن یکدیگر را در رابطه زناشویی کنترل می کنند و حریم خصوصی دیگری را نقض می کنند. این افراد در روابط عاطفی هم همین می شوند؛ چون آزار دیده اند بدون آن که بخواهند آزارگر می شوند. این آدم ها معمولا سیستم تنظیمی ندارند، مثلا متوجه نمی شوند که الان با این میزان درآمد نباید فلان مقدار خرید کرد، میزان سیگار کشیدن و غذا خوردنشان را نمی توانند تنظیم کنند. این افراد با سیستم مالی و خوراک خود به عنوان نمونه مشکل دارند و توانایی تنظیم خود را ندارند. افرادی هستند که ازدواج کردند و هنوز با مادرشان تماس می گیرند و می پرسند برای برخورد با فلان مشکل چه باید کرد.»  

 کنترل افراطی فرزند به دلیل کمال گرایی والدین

«این سبک فرزند پروری آسیب جدی را برای رشد طبیعی کودک به همراه دارد چراکه والدین کنترل گر در جریان رشد کودک سعی دارند به بهترین نحو فرزند خود را بزرگ کنند و به نوعی در فرزند پروری کمال گرایی دارند. آن ها از اینکه فرزندشان دچار خطا شود، می ترسند و سعی می کنند در تمام امور فرزندشان کنترل افراطی داشته باشند. در تمام موقعیت ها به جای فرزندشان تصمیم می گیرند و استقلال او را نادیده می گیرند.» این را آرزو سادات ملک نیا، در قامت یک روانشناس تربیتی به ایرنا می گوید و نقطه مقابل سبک فرزند پروری کنترل کننده را سبک فرزند پروری مقتدرانه دانسته و عنوان می کند: «در این سبک والد با فرزند خود در مورد مسایل به گفت وگو می پردازد و به نوعی بر سر امور تربیتی با یکدیگر به توافق می رسند؛ هرچند این توافق در موارد بحرانی و خط قرمزهای تربیتی خانواده جایگاهی ندارد. به عنوان مثال، اینکه فرزند ما در چه ساعتی از شبانه روز باید در خانه باشد و حق بیرون ماندن بعد از تاریکی هوا را ندارد موضوعی نیست که بتوان در مورد آن به توافق رسید بلکه قوانینی است که از طرف والدین اعلام و برای فرزندان لازم الاجرا  است.» 

به گفته ملک نیا، والدین جهت رشد بهینه تمام ابعاد فرزندشان که بدون شک تاثیرگذار در بزرگ سالی او نیز است، باید سبک فرزندپروری مقتدرانه داشته و در مراحل زندگی او صرفا نظارت داشته باشند؛ به این صورت که والدین بعد از اعلام توافقات و قوانین فی مابین خود و فرزندشان صرفا نظارت بر روند رشد او داشته و در مواقع عدول فرزندشان از چارچوب های تعیین شده وارد عمل شوند. به طور خلاصه می توان گفت زمانی که والدین کنترل افراطی در امور فرزندشان داشته باشند، والد کنترل گر محسوب می شوند اما اگر این کنترل در حد بهینه و با در نظر گرفتن استقلال فرزند باشد، نظارت والد مطرح است. سطح عملکردی و معیارهای والدین در این شیوه به قدری سخت گیرانه و غیرقابل دسترس است که اغلب باعث شکست های متوالی در فرزندشان خواهد شد. بعد از شکست، سرزنش و تحقیر از سوی والدین آغازشده و در تمام ابعاد زندگی فرزند نظر اول و آخر متعلق به والدین است.

ملک نیا با اشاره به تاثیر کنترل گری بر روی کودکان و نوجوانان می گوید «در کنترل گری آنچه نادیده گرفته می شود نیازهای عاطفی و روانی کودکان و نوجوانان است: «کنترل گری والدین منجر به احساس گناه، شرم و ناامیدی در کودکان و نوجوانان می شود و هر یک از این احساسات منفی توانایی انجام هرگونه عملی را در آن ها کاهش خواهد داد و به نوعی درماندگی آموخته شده را در آن ها ایجاد می نماید. والدین کنترل گر جای فرزندان خود تصمیم می گیرند و برنامه ریزی می کنند و ما شاهد ثبت نام کودکان و نوجوانان در رده های متعدد علمی، تفریحی و موسیقی در تابستان هستیم درحالی که خود آن ها هیچ رغبتی برای حضور در این کلاس های آموزشی ندارند.» به اعتقاد این روانشناس تربیتی، نظارت بر رفتار کودک با نوجوان متفاوت است: «آنچه مسلم است کودک نظارت بیشتری را می طلبد چون در ابتدایِ شکل گیریِ رفتار اجتماعی است و والدین باید او را از پیامدهای رفتارش مطلع نمایند اما نظارت بر رفتار نوجوان به دلیل استقلال طلبی در نوجوانی باید با روش توافق و اقناع سازی صورت گیرد. برای تسهیل رشد نوجوان لازم است به او حس استقلال طلبی داده شود و نظارت کمتری بر کارهای او صورت گیرد. باید به فرزندان آزادی عمل داد اما مقرراتی را برای آنان تعیین کرد تا ازنظر اجتماعی، رفتارهای قابل قبولی انجام داده و شخصیت مطلوب خود را شکل دهند.»