خلاصه کتاب مهریه و نفقه به زبان ساده (نویسنده پروانه فیض اللهی)

کتاب «مهریه و نفقه به زبان ساده» اثر پروانه فیض اللهی، یک راهنمای کاربردی و خواندنی برای آشنایی با پیچ وخم های حقوقی مهریه و نفقه در ازدواج و طلاق است. این مقاله، خلاصه کاملی از مفاهیم کلیدی و نکات مهم این کتاب را به زبانی خودمانی و قابل فهم در اختیار شما می گذارد تا قبل از ورود به زندگی مشترک یا در مواجهه با چالش های احتمالی، آگاهی حقوقی لازم را داشته باشید.

چرا آگاهی حقوقی در ازدواج مهم است؟

ازدواج، پیوندی مقدس و پر از عشق و امید است که در دین و فرهنگ ما جایگاه ویژه ای دارد. اما متاسفانه گاهی این مسیر زیبا به دلایلی سخت می شود و ممکن است به جدایی ختم شود. در چنین شرایطی، آگاهی از حقوق و تکالیف خود و همسر، مثل یک چراغ راهنما عمل می کند؛ کمک می کند تا از پیچیدگی ها و مشکلات احتمالی جلوگیری کنیم یا حداقل با کمترین آسیب از آن ها عبور کنیم. اینجاست که کتاب هایی مثل «مهریه و نفقه به زبان ساده» به کمکمان می آیند تا راه و چاه را نشانمان دهند و نگذارند در تاریکی تصمیمات اشتباه بگیریم.

تعاریف اولیه و تفاوت های کلیدی

قبل از اینکه عمیق تر به جزئیات بپردازیم، بهتر است یک آشنایی کلی با دو واژه مهریه و نفقه پیدا کنیم و ببینیم دقیقاً چه فرقی با هم دارند.

• مهریه: به زبان ساده، مهریه هدیه ای است که مرد در زمان عقد یا بعد از آن، به زن می دهد و بر عهده اش دین می شود. زن از لحظه عقد، مالک این هدیه می شود و هر وقت بخواهد، می تواند آن را از همسرش مطالبه کند.
• نفقه: نفقه اما با مهریه فرق دارد. این حق مربوط به تامین هزینه های زندگی زن توسط مرد است. یعنی مسئولیت تامین خوراک، پوشاک، مسکن، درمان و حتی لوازم منزل به عهده مرد است، تا زمانی که زن در زندگی مشترک حضور دارد و از همسرش تمکین می کند.

تفاوت اصلی اینجاست که مهریه یک دین است که از همان لحظه عقد بر گردن مرد می افتد و زن می تواند هر زمان که بخواهد آن را مطالبه کند. اما نفقه یک حق جاری است که به شرط تمکین زن و ادامه زندگی مشترک تعلق می گیرد و جنبه حمایت مالی از زندگی روزمره را دارد.

مهریه: حق مالی زن در عقد ازدواج

مهریه از آن دسته مسائلی است که همیشه حرف و حدیث زیاد دارد. اما واقعیت این است که مهریه حق شرعی و قانونی زن است که باید درباره آن آگاهی کامل داشته باشیم. کتاب خانم فیض اللهی خیلی روان و دقیق این موضوع را باز کرده است.

کلیاتی در خصوص مهریه

مهریه یک هدیه واجب است که مرد در عقد نکاح به زن می دهد. شاید فکر کنید اگر مهریه تعیین نشود، عقد باطل است. اما اینطور نیست! حتی اگر مهریه ای در عقد مشخص نشود، زن باز هم حق دریافت مهریه دارد که به آن «مهرالمثل» می گویند. یعنی به مجرد اینکه عقد ازدواج صورت می گیرد، حتی بدون تعیین رقم مشخص، مهریه بر عهده مرد قرار می گیرد و زن از همان لحظه، مالک تمام و کمال مهریه خود می شود.

انواع مهریه: شناخت حقوق خودتان

مهریه انواع مختلفی دارد که بسته به شرایط عقد و نحوه تعیین آن، اسم های متفاوتی پیدا می کند:

1. مهرالمسمی: این نوع مهریه همان چیزی است که هنگام عقد، با توافق دو طرف، مقدار و نوع آن دقیقاً مشخص می شود. مثلاً 114 سکه بهار آزادی یا یک دانگ خانه. بیشتر مهریه هایی که می بینیم از همین نوع مهرالمسمی هستند.
2. مهرالمثل: اگر هنگام عقد، مهریه ای تعیین نشده باشد یا مهریه تعیین شده به هر دلیلی باطل باشد (مثلاً چیزی باشد که ارزش مالی ندارد)، در این صورت زن مستحق دریافت مهرالمثل می شود. یعنی دادگاه با در نظر گرفتن موقعیت اجتماعی، خانوادگی، تحصیلات و شرایط زن، مهریه ای برای او تعیین می کند که شبیه مهریه زنان هم تراز او باشد.
3. مهرالمتعه: این نوع مهریه وقتی مطرح می شود که در عقد مهریه تعیین نشده باشد و مرد قبل از نزدیکی (رابطه زناشویی) زن را طلاق دهد. در این حالت، مرد باید بر اساس توانایی مالی خودش، هدیه ای به زن بدهد. اینجا دیگر نه موقعیت زن، بلکه وضعیت مالی مرد ملاک است.

شرایط و جنبه های حقوقی مهریه

مهریه هم مثل هر چیز دیگری، یک سری شرایط قانونی دارد تا معتبر باشد. باید چیزی باشد که ارزش مالی داشته باشد، مقدارش مشخص باشد و بشود آن را به زن تملیک کرد. مثلاً نمی توانید «بال کبوتر» را مهریه قرار دهید!

حق حبس زوجه: وقتی زن حق دارد نه بگوید

یکی از مهم ترین و کاربردی ترین حقوق زن در زمینه مهریه، حق حبس است. این یعنی اگر مهریه عندالمطالبه باشد و مرد آن را پرداخت نکرده باشد، زن می تواند تا زمانی که تمام مهریه اش را نگرفته، از انجام تکالیف زناشویی (مثل تمکین خاص) خودداری کند. در این مدت، حق نفقه او پابرجاست و مرد موظف به پرداخت آن است. البته این حق فقط برای اولین تمکین است و بعد از اولین رابطه، زن دیگر نمی تواند از حق حبس استفاده کند.

مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه: تفاوت های کلیدی

این دو نوع مهریه، شاید شبیه هم به نظر برسند، اما تفاوت های بزرگی در نحوه وصول دارند:

1. مهریه عندالمطالبه: یعنی به محض اینکه زن مهریه اش را مطالبه کند، مرد موظف به پرداخت آن است. اگر مرد توانایی پرداخت نداشته باشد، زن می تواند برای توقیف اموال او اقدام کند. بیشتر مهریه ها در ایران از این نوع هستند.
2. مهریه عندالاستطاعه: در این حالت، مرد فقط وقتی موظف به پرداخت مهریه است که توانایی مالی داشته باشد و این توانایی باید توسط زن اثبات شود. اثبات این موضوع در عمل کمی سخت است و روند وصول مهریه را طولانی تر می کند.

بحث تنصیف دارایی در طلاق (تقسیم اموال مرد در صورت طلاق از طرف او) ارتباط مستقیمی با مهریه ندارد، اما هر دو از حقوق مالی زن در زمان طلاق محسوب می شوند و در کنار هم می توانند به زن کمک کنند.

یکی از مهم ترین نکات درباره مهریه این است که زن از همان لحظه عقد، مالک تمام مهریه خود می شود و حتی فوت هر یک از زوجین هم این حق را از بین نمی برد. اگر مرد فوت کند، زن می تواند مهریه اش را از ارث او مطالبه کند و اگر زن فوت کند، مهریه اش به ورثه او می رسد.

نحوه مطالبه و وصول مهریه

وقتی کار به اینجا می کشد که زن می خواهد مهریه اش را مطالبه کند، چند راه قانونی پیش رو دارد که کتاب خانم فیض اللهی این مسیرها را به خوبی توضیح داده است.

راه های قانونی مطالبه مهریه

1. از طریق دادگاه خانواده: این رایج ترین راه است. زن باید دادخواستی به دادگاه خانواده ارائه دهد و مهریه اش را مطالبه کند. دادگاه بعد از بررسی، حکم به پرداخت مهریه می دهد.
2. از طریق اداره اجرای ثبت: اگر مهریه در سند ازدواج ثبت شده باشد، زن می تواند از طریق اداره ثبت اسناد و املاک برای مطالبه آن اقدام کند. این روش معمولاً سریع تر از دادگاه است، اما فقط برای مهریه عندالمطالبه قابل استفاده است.

در هر دو روش، مدارکی مثل شناسنامه، عقدنامه و کارت ملی لازم است. بعد از ثبت درخواست، مرد فرصت دارد مهریه را پرداخت کند. اگر پرداخت نکرد، زن می تواند برای توقیف اموال او اقدام کند. توقیف اموال یعنی هر دارایی که مرد دارد (مثل خانه، ماشین، حساب بانکی، حقوق و…) به اندازه مهریه توقیف می شود تا به زن پرداخت شود.

اعسار و تقسیط مهریه: وقتی مرد توان مالی ندارد

ممکن است مرد توانایی پرداخت یکجای تمام مهریه را نداشته باشد. در این صورت، می تواند به دادگاه درخواست «اعسار» بدهد و تقاضای تقسیط مهریه کند. دادگاه بعد از بررسی وضعیت مالی مرد، او را به پرداخت اقساطی مهریه محکوم می کند. این اقساط می تواند شامل یک پیش قسط و سپس مبالغ ماهانه باشد. البته اثبات اعسار و ناتوانی مالی به عهده مرد است.

در موارد خاصی مثل بخشیدن مهریه (که باید با رضایت کامل زن و به صورت رسمی باشد) یا مهریه در عقد موقت (که حتماً باید در زمان عقد تعیین شود و اگر تعیین نشود، عقد موقت باطل است)، قوانین و شرایط کمی متفاوت است که باید به صورت جداگانه بررسی شوند.

نفقه: تامین هزینه های زندگی توسط مرد

نفقه یکی دیگر از حقوق مهم زن است که کمتر از مهریه به آن پرداخته می شود، اما نقش حیاتی در تامین زندگی مشترک دارد. این حق، مربوط به حمایت مالی مرد از همسرش است.

تعریف و مفهوم نفقه

نفقه زن یعنی همه آن هزینه هایی که برای ادامه یک زندگی معمولی و در شان زن لازم است. این شامل خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث منزل، درمان، هزینه های تحصیل (اگر قبل از ازدواج تحصیل می کرده و ادامه آن ضروری است) و هر چیز دیگری که عرف و عادت جامعه آن را جزو نیازهای ضروری زن می داند، می شود. نکته جالب اینجاست که حتی اگر زن خودش هم درآمد و توانایی مالی داشته باشد، باز هم مرد موظف به پرداخت نفقه است و این توانایی مالی زن تاثیری در تکلیف مرد ندارد.

نفقه زن با نفقه فرزندان یا سایر اقارب (مثل پدر و مادر) فرق دارد. نفقه زن در اولویت قرار دارد و بدون هیچ شرطی (جز تمکین) به او تعلق می گیرد، در حالی که نفقه اقارب شرایط خاص خود را دارد و معمولاً بعد از نفقه زن، در اولویت بعدی قرار می گیرد.

جنبه های حقوقی نفقه

وجوب نفقه، هم ریشه در شرع اسلام دارد و هم در قانون مدنی ما به آن اشاره شده است. این حق، نه تنها یک تکلیف اخلاقی، بلکه یک وظیفه قانونی برای مرد است. مصادیق نفقه همان طور که گفتیم، بسیار گسترده است و شامل همه جوانب زندگی می شود. البته میزان نفقه بستگی به موقعیت اجتماعی زن، عرف و عادت جامعه و توانایی مالی مرد دارد و در دادگاه ها با کمک کارشناسان تعیین می شود.

آیا نفقه حق قابل اسقاط است؟ یعنی آیا زن می تواند حق نفقه اش را ببخشد؟ بله، زن می تواند با رضایت خودش نفقه گذشته یا آینده اش را ببخشد، اما این بخشش باید صریح و روشن باشد و از روی اجبار نباشد.

نفقه گذشته (مافات) و نفقه جاری: تفاوت و نحوه مطالبه

نفقه به دو دسته تقسیم می شود:

1. نفقه گذشته (مافات): این نفقه مربوط به گذشته است؛ یعنی زمانی که زن حق نفقه داشته ولی مرد آن را پرداخت نکرده است. زن می تواند نفقه گذشته خود را هر زمان که بخواهد، حتی برای سال های قبل، مطالبه کند.
2. نفقه جاری: این نفقه مربوط به زمان حال و آینده است. یعنی زن برای هزینه های جاری زندگی اش تقاضای نفقه می کند. مطالبه نفقه جاری هم از طریق دادگاه خانواده امکان پذیر است.

مطالبه نفقه (چه گذشته و چه جاری) از طریق دادگاه خانواده صورت می گیرد و دادگاه با بررسی شرایط، میزان نفقه را تعیین می کند. عدم پرداخت نفقه جاری توسط مرد، حتی می تواند جرم تلقی شود و مجازات حبس در پی داشته باشد.

نفقه شامل مسکن مناسب، خوراک کافی و متناسب با شان زن، پوشاک، هزینه های درمانی و حتی خرید لوازم منزل و خادم (در صورت نیاز و عرف جامعه) می شود. این یعنی مرد باید همه نیازهای همسرش را در حد عرف و توان خودش تامین کند تا او از زندگی شایسته ای برخوردار باشد.

مدت زمان تعلق نفقه

نفقه از زمان جاری شدن عقد دائم به زن تعلق می گیرد و تا زمانی که این عقد پابرجا باشد و زن از همسرش تمکین کند، مرد موظف به پرداخت آن است. حتی در دوران جدایی قبل از طلاق، اگر زن همچنان در عقد مرد باشد و تمکین کند، نفقه به او تعلق می گیرد.

نفقه در دوران عده: پس از طلاق هم نفقه داریم؟

بعد از طلاق، بسته به نوع طلاق، شرایط نفقه فرق می کند:

• طلاق رجعی: در طلاق رجعی، زن در دوران عده (که معمولاً سه ماه و ده روز است)، همچنان مستحق نفقه است. دلیلش هم این است که در این نوع طلاق، مرد می تواند در دوران عده به زن رجوع کند و زندگی مشترک را از سر بگیرند.
• طلاق بائن: در طلاق بائن، به جز موارد خاصی مثل اینکه زن حامله باشد، نفقه به او تعلق نمی گیرد. چون در این نوع طلاق، مرد حق رجوع ندارد و رابطه زناشویی کاملاً قطع شده است.

تمکین و سکونت زن: شرط اساسی تعلق نفقه

یکی از مهم ترین شروط تعلق نفقه به زن، «تمکین» اوست. تمکین به معنای اطاعت زن از وظایف زناشویی است که به دو دسته تقسیم می شود:

1. تمکین عام: یعنی زن در امور کلی زندگی، با مرد همکاری کند و به وظایفش به عنوان همسر عمل کند. مثلاً در منزلی که مرد تهیه کرده سکونت داشته باشد و بدون اجازه مرد منزل را ترک نکند (مگر با دلیل موجه).
2. تمکین خاص: یعنی زن به درخواست های شرعی و عرفی مرد برای برقراری رابطه زناشویی پاسخ مثبت دهد.

مفهوم ناشزه و سلب حق نفقه

اگر زن بدون دلیل موجه از تمکین (چه عام و چه خاص) خودداری کند، به او «ناشزه» می گویند. در این صورت، حق نفقه از او سلب می شود و مرد دیگر وظیفه ای برای پرداخت نفقه ندارد. اثبات عدم تمکین به عهده مرد است و معمولاً از طریق شهود یا سایر مدارک به دادگاه ثابت می شود.

استثنائات عدم تمکین: وقتی زن می تواند تمکین نکند!

البته مواردی هم وجود دارد که زن می تواند تمکین نکند و باز هم حق نفقه داشته باشد:

• حق حبس: همان طور که قبلاً گفتیم، اگر مهریه عندالمطالبه باشد و مرد آن را پرداخت نکرده باشد، زن می تواند تا دریافت مهریه از تمکین خاص خودداری کند و همچنان نفقه بگیرد.
• عسر و حرج یا خوف ضرر: اگر زندگی مشترک برای زن با سختی و مشقت زیاد (عسر و حرج) همراه باشد یا ادامه آن باعث ضرر بدنی یا مالی به زن شود (مثلاً مرد اعتیاد شدید یا سوء رفتار دارد)، زن می تواند تمکین نکند و نفقه بگیرد. این موارد باید در دادگاه ثابت شوند.
• عدم توانایی مرد در تهیه مسکن مناسب: اگر مرد مسکن مناسبی برای زندگی فراهم نکند، زن می تواند از سکونت در آن منزل خودداری کند و این دلیل بر عدم تمکین او نیست.

در برخی موارد خاص، زن می تواند با اثبات شرایطی مثل بیم خطر جانی یا مالی از سوی مرد، حق تعیین مسکن خود را از دادگاه بگیرد. اثبات تمکین یا عدم تمکین همواره از طریق مدارک، شواهد و شهادت شهود در دادگاه انجام می شود.

نتیجه گیری و سخن پایانی

همان طور که دیدید، آگاهی از حقوق و تکالیف مربوط به مهریه و نفقه چقدر می تواند در استحکام زندگی مشترک و کاهش اختلافات نقش داشته باشد. کتاب «مهریه و نفقه به زبان ساده» اثر پروانه فیض اللهی، یک منبع عالی برای رسیدن به این آگاهی است. این کتاب با زبانی ساده و رویکردی کاربردی، کمک می کند تا از پیچیدگی های حقوقی فاصله بگیرید و با دیدی بازتر به مسائل مالی در ازدواج و طلاق نگاه کنید. یادمان باشد، هرچقدر دانشمان بیشتر باشد، تصمیمات بهتری می گیریم و از مشکلات کمتری رنج می بریم.

البته، این خلاصه به هیچ عنوان جایگزین مشاوره حقوقی تخصصی نیست. در هر مورد خاص و برای هر تصمیم حقوقی، حتماً با یک وکیل یا مشاور حقوقی متخصص مشورت کنید تا راهنمایی های دقیق و متناسب با شرایط خودتان را دریافت کنید.