دیه خطای محض بر عهده کیست کامل توضیح دهید

دیه خطای محض، معمولاً بر عهده «عاقله» (بستگان ذکور نسبی مرتکب) است، اما در شرایط خاصی مثل عدم تمکن مالی عاقله یا اثبات جنایت با اقرار خود مرتکب، مسئولیت می تواند به خود مرتکب یا حتی بیت المال منتقل شود. تو دنیای حقوق، هر روز با مفاهیم و اصطلاحاتی روبرو می شیم که شاید در نگاه اول پیچیده به نظر بیان، اما فهمیدنشون برای حفظ حقوق خودمون و دیگران خیلی مهمه. یکی از این مفاهیم، بحث «دیه خطای محض» و اینکه اصلاً کی باید پای این دیه بشینه. شاید فکر کنید هر کسی که جرمی مرتکب شده، باید خودش دیه بده، ولی همیشه اینطور نیست! مخصوصاً وقتی پای «خطای محض» وسط میاد، قضیه یه کوچولو فرق می کنه.

اینجا قصد ما اینه که با زبانی ساده و خودمونی، تمام ابعاد این موضوع رو براتون روشن کنیم. از اینکه اصلاً جنایت خطای محض یعنی چی؟ تا اینکه عاقله کیه و چه شرایطی باید داشته باشه که مسئول پرداخت دیه بشه. حتی به استثنائاتی هم اشاره می کنیم که مسئولیت رو از دوش عاقله برمی داره و کلاً قضیه رو متفاوت می کنه. پس اگه تا حالا این سوالات تو ذهنتون بوده، یا حتی اگه صرفاً دوست دارید اطلاعات حقوقی تون رو بیشتر کنید، با ما همراه باشید تا سیر تا پیاز این موضوع رو با هم بررسی کنیم.

جنایت خطای محض یعنی چی؟ (با مثال های ساده)

قبل از اینکه بریم سراغ اینکه دیه خطای محض بر عهده کیه، اول باید ببینیم اصلاً «جنایت خطای محض» یعنی چی؟ تو قانون مجازات اسلامی ما، جنایات به سه دسته تقسیم میشن: عمدی، شبه عمدی و خطای محض.

جنایت عمدی: اینجا هم قصد انجام اون فعل رو داری، هم قصد نتیجه ای که ازش به وجود میاد. مثلاً با چاقو می زنی تا طرف بمیره.

جنایت شبه عمدی: اینجا قصد انجام اون فعل رو داری، ولی قصد نتیجه رو نداری. مثلاً با چوب می زنی به سر یکی که فقط دردش بیاد، ولی ناخواسته می میره.

اما خطای محض یه چیز دیگه است! تو این حالت، نه قصد انجام فعل رو داری و نه قصد نتیجه ای که به بار میاد. یعنی کلاً هیچ قصدی برای اون جنایت نداری. قانونگذار تو ماده ۲۹۲ قانون مجازات اسلامی خیلی دقیق گفته که چه مواردی جزء خطای محض حساب می شن:

• وقوع جنایت تو حالت های خاص: اگه جنایت وقتی اتفاق بیفته که طرف خوابه، بیهوشه، یا تو وضعیت های مشابهی قرار داره که اختیار از دستش رفته. مثلاً یکی تو خواب لگد می زنه به نفر کناری و باعث آسیبش میشه.

• ارتکاب جنایت توسط بچه های کوچیک (صغیر) یا افراد مجنون: خب معلومه که یه بچه یا یه نفر مجنون، قصد و نیت مجرمانه نداره. اینجا هم هر آسیبی وارد بشه، خطای محض محسوب میشه.

• وقتی نه قصد آسیب به شخص خاصی رو داری، نه قصد انجام فعلی که باعث آسیب میشه: این حالت شاید کمی گیج کننده باشه، ولی با یه مثال روشن میشه. فرض کنید یه نفر میره شکار. تیر رو به سمت یه حیوان شلیک می کنه، اما تیر خطا میره و به یه آدم دیگه می خوره که پشت درخت قایم شده بوده و شکارچی از وجودش خبر نداشته. اینجا شکارچی نه قصد داشته به اون آدم شلیک کنه، نه حتی قصد داشته به سمت انسان شلیک کنه. کلاً فعلش (شلیک) رو به سمت حیوان انجام داده و به خطا رفته.

یه نکته مهم تو تبصره همین ماده هست: اگه مرتکب (همون کسی که باعث جنایت شده) تو حالت خواب یا بیهوشی نبوده و متوجه بوده که کارش ممکنه به کسی آسیب بزنه، حتی اگه قصد خاصی نداشته، جنایتش دیگه خطای محض نیست و ممکنه عمدی حساب بشه. این بخش خیلی مهمه چون مرز بین خطا و عمد رو مشخص می کنه.

یه مقایسه کوچیک برای فهم بهتر:

نوع جنایت	قصد انجام فعل	قصد نتیجه	مسئولیت اصلی دیه
عمدی	بله	بله	خود مرتکب (معمولاً قصاص)
شبه عمدی	بله	خیر	خود مرتکب
خطای محض	خیر (فعل هم به خطا رخ داده)	خیر	عاقله (با شرایط خاص)

اصول کلی مسئولیت پرداخت دیه: چه کسی باید دیه را بپردازد؟

طبق یه اصل کاملاً منطقی و عقلانی تو دنیا، هر کس باید مسئول کارهایی باشه که خودش انجام میده. تو قانون ما هم همینطوره. معمولاً دیه هر جنایتی، چه عمدی باشه و چه شبه عمدی، به عهده خود مرتکبه. یعنی اگه شما به خاطر یه اشتباه یا حتی عمدی، به کسی آسیب برسونید، خودتون باید خسارت (دیه) رو پرداخت کنید.

ماده ۴۶۲ قانون مجازات اسلامی هم همین رو تایید می کنه و میگه دیه جنایت عمدی و شبه عمدی رو باید خود مرتکب بپردازه. حتی ماده ۴۷۲ میگه اگه مطمئن باشیم یه جنایتی اتفاق افتاده و شخص «الف» باعثش بوده، ولی نوع جنایت (عمد بوده یا خطای محض) دقیقاً مشخص نباشه، باز هم دیه رو خود مرتکب باید بده.

اما خب، قانون همیشه استثنائاتی داره. اینجا هم داستان همینه. بعضی وقت ها مسئولیت پرداخت دیه از دوش خود مرتکب برداشته میشه و میفته گردن یه نفر دیگه. اون «نفر دیگه» تو شرایط خاصی ممکنه «عاقله» باشه یا حتی «بیت المال» (همون دولت خودمون). فلسفه وجود این عاقله و بیت المال تو نظام حقوقی ما، بیشتر برای اینه که هم یه جور ضمانت و بیمه خانوادگی و اجتماعی باشه، هم اینکه تو شرایطی که کسی واقعاً تقصیری نداره، بار مالی سنگین رو به دوش یه نفر تنها نذاره. اینطوری حقوق آسیب دیده هم پایمال نمیشه.

«مسئولیت پرداخت دیه در جنایت خطای محض، نه تنها بر دوش خود مرتکب نیست، بلکه به عنوان یک استثناء مهم، بر عهده عاقله یا در موارد خاص، بیت المال قرار می گیرد تا هم بار را از دوش فرد بی قصد بردارد و هم حقوق زیان دیده حفظ شود.»

«عاقله» دقیقا کیه؟ (همونایی که پای دیه میشینن!)

خب، رسیدیم به بخش مهم ماجرا. حالا که فهمیدیم تو جنایت خطای محض، مسئولیت اصلی پرداخت دیه با عاقله است، باید بدونیم اصلاً این «عاقله» کیا هستن و چه نسبتی با مرتکب دارن؟

ماده ۴۶۸ قانون مجازات اسلامی کاملاً تعریف عاقله رو روشن کرده. عاقله یعنی:

• پدر
• پسر
• و بقیه بستگان ذکور (مرد) نسبی (یعنی از طریق خون و خویشاوندی) که هم از طرف پدری و هم مادری یا فقط از طرف پدری با مرتکب نسبت دارن.

این افراد باید به ترتیب طبقات ارث باشن. یعنی چی؟ یعنی اولویت با اوناییه که تو طبقه ارثی بالاتری قرار دارن. مثلاً اگه پدری هست، دیگه نوبت به برادر نمیرسه.

کیا جزء عاقله حساب نمی شن؟

دو گروه خیلی مهم هستن که هیچ وقت جزء عاقله محسوب نمیشن و مسئولیتی برای پرداخت دیه ندارن:

1. خانم ها: طبق قانون، زن ها (مادر، خواهر، دختر، عمه، خاله و…) جزء عاقله نیستن و برای پرداخت دیه خطای محض مسئولیتی ندارن.

2. بستگانی که فقط از طرف مادری نسبت دارن: مثلاً دایی و فرزندانش، یا برادر «امی» (برادری که فقط مادرش با فرد مشترکه و پدرش متفاوته). این افراد هم عاقله محسوب نمیشن.

نحوه تعیین سهم و مسئولیت عاقله:

اینجا یه سری قواعد خاص داریم:

1. پرداخت مساوی: مهم نیست سهم الارث هر کدومشون چقدره، همه عاقله ها به طور مساوی دیه رو پرداخت می کنن. یعنی اگه پدر یه سهم الارثی داره و پسر یه سهم دیگه، هر دو به یک اندازه دیه میدن.

2. ترتیب طبقات ارث: این نکته خیلی مهمه. عاقله ها به ترتیب طبقات ارثی که تو قانون مدنی اومده، مسئول پرداخت دیه هستن. تا وقتی یه نفر تو طبقه اول هست، نوبت به طبقه دوم نمیرسه. طبقات ارث اینا هستن:

   • طبقه اول: پدر و مادر، فرزندان و نوه ها (اولاد اولاد)
   • طبقه دوم: پدربزرگ و مادربزرگ (اجداد)، خواهر و برادر و فرزندانشون
   • طبقه سوم: عمه، عمو، خاله، دایی و فرزندانشون

یه مثال برای روشن شدن قضیه:

فرض کنید یه نفر (مجرم) تو یه جنایت خطای محض باعث آسیب شده. این آدم یه پدر، دو تا پسر، یه دختر، دو تا خواهر و یه برادر داره. حالا کی باید دیه بده؟

فقط پدر و دو پسرش عاقله محسوب میشن و مسئول پرداخت دیه هستن. چرا؟

• دختر و خواهرانش که زن هستن، از دایره عاقله خارجن.
• برادرش با اینکه ذکوره، اما چون پدر و پسرهای فرد (که از طبقه اول ارث بران هستن) وجود دارن، نوبت به برادر (که تو طبقه دومه) نمیرسه.

حالا فرض کنید همین فرد، پدر و پسر ذکور نداشته باشه و فقط یک برادر و خواهرانش باشن. اون وقت، برادرش عاقله محسوب میشه و باید دیه رو پرداخت کنه.

شرایط ضروری برای تحقق مسئولیت عاقله

خب، حالا که فهمیدیم عاقله کیه، باید ببینیم تحت چه شرایطی اصلاً پای اونا به پرداخت دیه باز میشه. اینجوری نیست که هر خطای محضی که اتفاق بیفته، عاقله حتماً باید دیه بده. یه سری شرط و شروط داره که باید همه با هم جمع بشن تا این مسئولیت به عاقله منتقل بشه.

۱. نوع اثبات جنایت:

مسئولیت عاقله زمانی شروع میشه که جنایت خطای محض با یکی از این روش ها تو دادگاه ثابت بشه (بر اساس ماده ۴۶۳ قانون مجازات اسلامی):

• بینه (شهادت): یعنی با شهادت دو نفر شاهد عادل، جنایت ثابت بشه.

• قسامه: اگه مدارک کافی برای اثبات جنایت نباشه، ولی یه سری قرائن و شواهد (لوث) وجود داشته باشه، با قسم خوردن افرادی خاص، جنایت اثبات میشه.

• علم قاضی: اگه قاضی با توجه به مجموعه مدارک و شواهد به قطعیت برسه که جنایت خطای محض رخ داده.

۲. بلوغ و عقل عاقله:

کسی که قراره دیه بده، خودش باید بالغ و عاقل باشه. یعنی یه بچه یا یه آدم مجنون نمیتونه جزء عاقله ای باشه که دیه پرداخت می کنه (ماده ۴۶۹ قانون مجازات اسلامی).

۳. تمکن مالی عاقله:

این شرط خیلی مهمه. عاقله باید تو زمان هایی که قراره قسط های دیه رو بپردازه، توانایی مالی داشته باشه. اگه عاقله فقیر یا معسر (ناتوان از پرداخت) باشه، مسئولیتش ازش سلب میشه و میریم سراغ مراحل بعدی (که جلوتر توضیح میدیم) (ماده ۴۶۹ قانون مجازات اسلامی).

یه نکته اینجاست که ملاک تمکن مالی، زمان پرداخت دیه است، نه زمان وقوع جنایت. یعنی اگه عاقله موقع حادثه بی پول بوده ولی بعداً وضعش خوب شده، باید دیه رو بپردازه. و برعکس، اگه موقع حادثه پولدار بوده و بعداً فقیر شده، دیگه مسئولیتی نداره.

۴. نسب مشروع:

عاقله باید با مرتکب، رابطه نسبی مشروع داشته باشه. یعنی خویشاوندی اونا باید قانونی و شرعی باشه.

۵. میزان دیه (حداقل نصاب دیه):

این هم یه شرط کلیدیه! عاقله هر دیه ای رو پرداخت نمی کنه. دیه جنایت باید حداقل به اندازه «دیه موضحه» یا بیشتر از اون باشه (ماده ۴۶۷ و ۷۰۹ قانون مجازات اسلامی). اگه دیه کمتر از این مقدار باشه، دیگه به عاقله ربطی نداره و خود مرتکب باید پرداختش کنه، حتی اگه بچه یا مجنون باشه.

• دیه موضحه یعنی چی؟ یه زخمیه که پوست نازک روی استخوان رو کنار بزنه و استخوان رو بشه دید. دیه این زخم، پنج صدم دیه کامل یه انسانه (یعنی ۵ درصد دیه کامل).

• یه نکته مهم: اگه تو یه حادثه، چند تا آسیب کوچیک وارد بشه که هر کدومشون کمتر از موضحه باشن، حتی اگه جمع کل دیه ها از دیه موضحه بیشتر بشه، باز هم عاقله مسئول نیست. هر آسیب باید به صورت جداگانه حداقل به اندازه موضحه باشه تا عاقله مسئولیت پیدا کنه.

مثال: فرض کنید تو یه خطای محض، دو تا آسیب به یه نفر وارد میشه. یکی ۳ درصد دیه کامل و یکی ۴ درصد دیه کامل. جمع این دو میشه ۷ درصد که از ۵ درصد (دیه موضحه) بیشتره. ولی چون هر کدوم به تنهایی کمتر از ۵ درصد هستن، عاقله مسئولیتی نداره و دیه رو خود مرتکب باید بده.

۶. عدم مسئولیت عاقله در موارد خاص:

عاقله تو دو مورد خاص اصلاً مسئولیتی نداره:

• جنایت بر خود: اگه کسی به شکل خطای محض به خودش آسیب بزنه، عاقله هیچ مسئولیتی نداره (ماده ۴۶۵ قانون مجازات اسلامی).

• اتلاف مال: اگه به شکل خطای محض، مالی از بین بره یا خسارتی به مالی وارد بشه، عاقله ضامن اون خسارت نیست و فقط مسئول دیه جراحات جسمیه (ماده ۴۶۶ قانون مجازات اسلامی). حتی اگه اون کسی که مال رو از بین برده، بچه یا مجنون باشه.

موارد استثنا و تغییر مسئولیت در پرداخت دیه خطای محض

تا اینجا گفتیم که اصل بر اینه که تو جنایت خطای محض، عاقله باید دیه رو پرداخت کنه. اما خب، همیشه استثناهایی وجود داره که مسیر رو عوض می کنه و مسئولیت پرداخت رو به دوش شخص دیگه ای میندازه. این استثنائات خیلی مهم هستن و باید حواسمون بهشون باشه:

۱. اثبات جنایت با اقرار مرتکب یا نکول از سوگند/قسامه:

بر اساس ماده ۴۶۳ قانون مجازات اسلامی، اگه جنایت خطای محض با این روش ها ثابت بشه، مسئولیت دیه با خود مرتکبه، نه عاقله:

• اقرار مرتکب: اگه خود کسی که باعث جنایت شده، اقرار کنه که این کار رو انجام داده.

  • تبصره مهم: اگه بعد از اقرار مرتکب، عاقله هم حرفشو تایید کنه، باز هم مسئولیت پرداخت بر عهده عاقله برمی گرده.

• نکول از سوگند یا قسامه: «نکول» یعنی امتناع و سر باز زدن. تو بعضی شرایط خاص، برای اینکه اتهامی از کسی دفع بشه، باید قسم بخوره یا قسامه اقامه کنه. اگه مرتکب این کار رو نکنه، یعنی از سوگند یا قسامه «نکول» کرده و جنایت در موردش ثابت میشه. تو این حالت هم خودش باید دیه رو بپردازه. دلیلش اینه که قانون نمیخواد کسی برای فرار از پرداخت دیه، از اقرار یا سوگند امتناع کنه.

یه نکته دیگه هم ماده ۴۶۴ قانون مجازات اسلامی میگه: اگه جنایت با شهادت، علم قاضی یا قسامه ثابت بشه و مرتکب ادعا کنه خطای محض بوده، ولی عاقله قبول نکنه، حرف عاقله با قسمش پذیرفته میشه و دیه با مرتکبه. اگه عاقله قسم نخوره، مدعی میتونه قسم بخوره و اون وقت عاقله باید دیه رو بده. اگه بعضی از عاقله ها قسم بخورن، از پرداخت سهم خودشون معاف میشن و سهم اونا رو خود مرتکب باید بده.

۲. فقدان عاقله یا عدم تمکن مالی آن:

فرض کنید یه نفر تو یه جنایت خطای محض، باعث آسیب شده، ولی اصلاً عاقله نداره (مثلاً هیچ خویشاوند ذکوری نداره) یا عاقله هاش تمکن مالی ندارن که دیه رو بپردازن. تکلیف چیه؟

بر اساس ماده ۴۷۰ قانون مجازات اسلامی، تو این شرایط، مسئولیت پرداخت دیه به ترتیب زیره:

1. خود مرتکب: اول از همه، خود کسی که باعث جنایت شده باید دیه رو پرداخت کنه.

2. بیت المال: اگه خود مرتکب هم تمکن مالی نداشته باشه، اون وقت دیه از بیت المال (دولت) پرداخت میشه. اینجا فرقی بین دیه نفس (قتل) و دیه های دیگه نیست.

پس ترتیب مسئولیت اینجوریه: عاقله « مرتکب « بیت المال. هر کدوم که نبود یا نتونست پرداخت کنه، نوبت به بعدی میرسه.

۳. جنایت خطای محض توسط اقلیت های دینی:

تو قانون ما، پرداخت دیه توسط عاقله، یه حکم اسلامی به حساب میاد و فقط در مورد مسلمانان اجرا میشه.

بر اساس ماده ۴۷۱ قانون مجازات اسلامی، اگه یه نفر از اقلیت های دینی شناخته شده تو قانون اساسی (مثل مسیحی، یهودی، زرتشتی) تو ایران مرتکب جنایت خطای محض بشه:

1. خودش مسئول پرداخت دیه است.

2. اگه توانایی مالی نداشته باشه، بهش مهلت میدن.

3. اگه با مهلت هم نتونست پرداخت کنه، دیه از طرف دولت (بیت المال) پرداخت میشه.

۴. مسئولیت عاقله در قتل عمدی (یه استثنای خیلی مهم):

این مورد شاید عجیب به نظر برسه، چون قبلاً گفتیم عاقله فقط تو خطای محض مسئولیت داره. اما یه استثنای خیلی مهم تو ماده ۴۳۵ قانون مجازات اسلامی هست:

اگه تو یه قتل عمدی، مرتکب فوت کنه یا فرار کنه و دسترسی بهش ممکن نباشه، اول دیه از اموال خودش پرداخت میشه. اگه مالی نداشته باشه، اون وقت عاقله می تونه دیه رو بپردازه. اگه عاقله هم نباشه یا تمکن مالی نداشته باشه، دیه از بیت المال پرداخت میشه. البته این فقط تو مورد قتل عمدیه. تو بقیه جنایات عمدی (مثل قطع عضو)، اگه دسترسی به مرتکب ممکن نباشه و مال هم نداشته باشه، دیه رو بیت المال پرداخت می کنه، نه عاقله.

پس خلاصه مواردی که عاقله باید دیه رو بده:

• جنایت خطای محض (با شرایطی که گفتیم).
• قتل عمدی که قاتل فوت کرده یا فرار کرده و مالی هم نداره.

مهلت و روش پرداخت دیه خطای محض توسط عاقله چطوریه؟

پرداخت دیه، مخصوصاً وقتی پای عاقله وسطه، مهلت و شیوه خاص خودش رو داره. اینطور نیست که همینجوری هر وقت دلشون خواست پرداخت کنن یا هر طور که صلاح دیدن. قانون اینجا هم دست و بال رو بسته و چارچوب مشخصی داره.

۱. مهلت پرداخت:

طبق ماده ۴۸۸ قانون مجازات اسلامی، عاقله برای پرداخت دیه در جنایت خطای محض، سه سال قمری از تاریخ وقوع جنایت مهلت داره. یعنی چی؟ یعنی هر سال باید یک سوم از کل دیه رو پرداخت کنه. مثلاً اگه یه حادثه امروز اتفاق افتاده، سه سال قمری از امروز شروع میشه و عاقله باید تو این سه سال دیه رو تسویه کنه. این مهلت از زمان وقوع حادثه شروع میشه، نه از زمانی که دادگاه حکم صادر می کنه. پس این نکته رو خوب به خاطر بسپارید.

البته یه استثنا داریم: اگه عاقله تو پرونده قتل عمدی (جایی که مرتکب فوت کرده یا فراریه) مسئول پرداخت دیه بشه، مهلت پرداختش یک سال قمری از تاریخ وقوع جرمه. میبینید که اینجا مهلت کوتاه تره.

۲. نحوه پرداخت:

همونطور که گفتیم، دیه تو جنایت خطای محض طی سه سال و به صورت قسطی پرداخت میشه؛ یعنی هر سال یک سوم کل دیه.

۳. حق رجوع عاقله به مرتکب:

یکی از سوالات پرتکرار اینه که آیا عاقله بعد از اینکه دیه رو پرداخت کرد، می تونه بره سراغ اون کسی که باعث جنایت شده (مرتکب) و پول رو ازش پس بگیره؟

پاسخ قانون منفی هست. عاقله بعد از پرداخت دیه، حق رجوع به مرتکب رو نداره. دلیلش هم اینه که این مسئولیت (پرداخت دیه توسط عاقله) یه جور تکلیف شرعی و قانونی برای عاقله محسوب میشه. فلسفه اش هم برمی گرده به همون بحث تعاون اجتماعی و بیمه خانوادگی که تو مقدمه اشاره کردیم.

۴. ضمانت اجرا در صورت عدم پرداخت:

اگه عاقله ای که تمکن مالی داره و مسئول پرداخت دیه است، از پرداختش تو مهلت مقرر سر باز بزنه، قانون چیکار می کنه؟

تو این شرایط، معمولاً قاضی اجرای احکام میتونه اموال عاقله رو توقیف کنه تا دیه از محل فروش اون اموال پرداخت بشه. یه نکته خیلی مهم اینه که تو این مورد، عاقله حبس نمیشه. یعنی زندان رفتن به خاطر عدم پرداخت دیه تو این شرایط برای عاقله، ممنوعه. همینطور قرار تامین کیفری، تامین خواسته، ممنوع الخروج کردن یا جلب و بازداشت هم برای عاقله امکان پذیر نیست.

سوالات پرتکرار شما در مورد دیه خطای محض

حتماً بعد از این همه توضیح، سوالات زیادی تو ذهنتون شکل گرفته. اینجا به چند تا از مهم ترین و رایج ترین سوالات شما در مورد دیه خطای محض و مسئولیت عاقله پاسخ میدیم تا ابهامات برطرف بشه.

آیا همیشه دیه خطای محض بر عهده عاقله است؟

نه، همیشه اینطور نیست. اصل بر اینه که عاقله مسئول پرداخت دیه خطای محضه، اما همونطور که توضیح دادیم، استثنائاتی هم وجود داره. مثلاً اگه جنایت با اقرار خود مرتکب ثابت بشه یا عاقله تمکن مالی نداشته باشه، مسئولیت می تونه به خود مرتکب یا بیت المال منتقل بشه.

نقش زنان در عاقله چیست؟

طبق قانون مجازات اسلامی، زنان (مثل مادر، خواهر، دختر، عمه، خاله) جزو عاقله محسوب نمیشن و مسئولیتی برای پرداخت دیه خطای محض ندارن. عاقله صرفاً شامل بستگان ذکور نسبی میشه.

اگر عاقله توان مالی نداشته باشد، چه کسی دیه را می پردازد؟

اگه عاقله تمکن مالی برای پرداخت دیه رو نداشته باشه (معسر باشه)، مسئولیتش ازش سلب میشه. تو این حالت، اول نوبت به خود مرتکب میرسه که دیه رو بپردازه. اگه مرتکب هم نتونست پرداخت کنه، دیه از بیت المال (دولت) پرداخت میشه.

منظور از موضحه در پرداخت دیه توسط عاقله چیست؟

دیه موضحه، حداقل میزانی از دیه است که عاقله مسئول پرداخت اون میشه. موضحه به جراحتی گفته میشه که پوست نازک روی استخوان رو کنار بزنه و استخوان قابل دیدن بشه. دیه موضحه، پنج صدم (۵ درصد) دیه کامل انسانه. اگه دیه جراحتی کمتر از این مقدار باشه، عاقله مسئولیتی نداره و خود مرتکب باید اون رو پرداخت کنه.

آیا عاقله در جنایات عمدی یا شبه عمدی هم مسئولیتی دارد؟

به طور کلی، خیر. عاقله فقط مسئول پرداخت دیه در جنایات خطای محض است. تنها استثنای مهم این قاعده، در مورد قتل عمدی است. اگه قاتل عمدی فوت کرده یا فراری باشه و مالی هم برای پرداخت دیه نداشته باشه، اون وقت عاقله میتونه مسئول پرداخت دیه بشه.

چه کسانی از شمول عاقله معاف هستند؟

افراد زیر به عنوان عاقله مسئول پرداخت دیه نیستن:

• زنان (مادر، خواهر، دختر و…)
• بستگانی که فقط از طرف مادری نسبت دارن (مثل دایی یا برادر امی).
• افراد صغیر (بچه های نابالغ) و مجنون.
• عاقله ای که تو زمان پرداخت دیه، تمکن مالی نداره (معسر هست).
• کسانی که نسب مشروع با مرتکب ندارن.

آیا عاقله حق رجوع به مرتکب را برای پس گرفتن دیه پرداختی دارد؟

خیر. عاقله بعد از پرداخت دیه خطای محض، نمی تونه پولی رو که پرداخته از مرتکب پس بگیره. این مسئولیت یه تکلیف شرعی و قانونی برای عاقله محسوب میشه و حق رجوع به مرتکب وجود نداره.

اگر اصل جنایت ثابت شود اما نوع آن (عمد، شبه عمد، خطا) اثبات نگردد، عاقله مسئول است؟

خیر. طبق ماده ۴۷۲ قانون مجازات اسلامی، اگر اصل جنایت ثابت بشه ولی نوع اون مشخص نباشه، دیه ثابته ولی پرداخت اون به عهده خود مرتکب هست، نه عاقله.

نتیجه گیری

همونطور که دیدیم، بحث دیه خطای محض و اینکه مسئولیت پرداختش دقیقاً با کیه، حسابی ریزه کاری های خودش رو داره و اصلاً هم ساده نیست. فهمیدیم که بر خلاف تصور عمومی، تو جنایات خطای محض که نه قصد انجام فعل و نه قصد نتیجه وجود داشته، پای «عاقله» به میون میاد. عاقله ها هم که پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی مرتکب هستن، با یه سری شرایط خاص مثل بالغ و عاقل بودن، تمکن مالی و اینکه دیه حداقل به اندازه موضحه باشه، مسئول پرداخت این دیه میشن.

البته نباید از استثنائات مهمی مثل اقرار خود مرتکب، نداشتن عاقله یا عدم تمکن مالیشون، یا حتی شرایط خاص اقلیت های دینی و قتل عمدی غافل بشیم که می تونه مسئولیت رو از دوش عاقله برداره و به خود مرتکب یا بیت المال منتقل کنه. مهلت سه ساله قمری و پرداخت قسطی دیه هم نکته مهم دیگه ای بود که بهش اشاره کردیم.

خلاصه کلام اینکه، قوانین حقوقی، مخصوصاً تو حوزه هایی مثل دیه و مسئولیت های کیفری، پیچیدگی های زیادی دارن که ممکنه خیلی ها رو سردرگم کنه. اگه خدای نکرده خودتون یا نزدیکانتون تو چنین شرایطی قرار گرفتین، حتماً یادتون باشه که مشورت با یه وکیل یا مشاور حقوقی متخصص، بهترین راهه تا حقوق شما به درستی رعایت بشه و با آگاهی کامل تصمیم بگیرید.