لالایی های قدیمی نمی میرند – قدم آخر

با این حال؛ دو واقعیت درباره ی اسکورسیزی، وجود دارد. اینکه وی؛ رکورددارِ این اعداد و ارقام در کلِ تاریخ سینماست. دوم؛ خودش از همه فیلم هایش، مشهورتر است. حالا، چه «راننده تاکسی» باشد؛ چه «قاتلان ماه کامل» که به جهان سرخپوستان می پردازد. فیلم آخر (برخلاف سازنده اش) دو حسرت یا «اگرِ» ساختاری دارد. اول؛ کاش به جای دویست؛ یکصد دقیقه، فیلم می ساخت! صرفاً بحثِ «کمی» نیست! اینجا؛ دیگر ماشین حساب، کاربردی ندارد.
مورد دوم؛ کاش او در فیلمش؛ «Community» جامعه ی سرخپوستان را می ساخت. چون، هویتِ واحد؛ یا جامعی از این مردمانِ دیرینه، پیدا نیست! تاریخ به خوبی آنان را می شناسد! آدمیانی که به یکی از اَبَر فرهنگ های بشری، تعلق دارند. مردمانی میانه رو که شاید در همسایگی «نیاندرتال ها» نیز، زندگی مسالمت آمیز، داشته اند؛ با خدا، هستی و طبیعت؛ به خوبی دوست بوده اند؛ آیین ها، اوراد، ترانه ها، موسیقی، ماسک و مراسم اجرایی شان، فراباستانی است؛ ریشه ای، سی تا چهل هزارساله دارد؛ هزاره ها پیش تر از آنکه یونان (به گفته ای مصر) صاحب تیاتر؛ یا حتی نمایش آیینی شود!
«قاتلین ماه کامل» در کل؛ پنج اله مانِ «سینمای اسکورسیزی» را در خود دارد. دقیق تر؛ چهار شاخصه را کامل؛ و یکی را به طور ضمنی، داراست. این پنج مولفه؛ ستاره، کلانشهر، روایت، موسیقی و اندیشه، هستند. مورد کلانشهر (نیویورک) همیشه به عنوان یک «موجود زنده» در آثارش مطرح است. خود این مولفه هم؛ دو جنبه ی «نیویورک محوری» و «نیویورک گریزی» را در برمی گیرد.

«محیط»، نسبتی ارگانیک؛ با ذهن و زندگیِ فیلمساز دارد. اسکورسیزی؛ کودکیِ غریبی، داشت. اغلب تنها بود، بیماری آسم، آزارش می داد؛ ناچاراً؛ از پشت پنجره، به کلانشهرِ دودآگین و هولناک می نگریست. حالا هم، شهر را همانطور می بیند؛ که کودکی، طی 82 سال، پلک زده است. روحِ سیسیلی زاده ی خردسال در خیابانِ «ایتالیای کوچک» همراهش است. پشت پنجره، شهری غول آسا می بیند؛ پُر از صدای قدم های سنگین، آدمهای غول پیکر، فرهنگ گنگستران، مافیاها و… جلوه گری می کند؛ تصاویری که برای خردسالان، کابوس روز روشن، است!
او؛ در آن ایام (بنابر جبر زندگی) تنها یک نقشه، برای آینده، داشت؛ راهِ رهبانیت درپیش گیرد؛ کشیش شود. ولی، چندبار با پدرش به سینما رفت؛ بعدها، همین تجربه، او را با فیلم سازی، درگیر کرد.
بنابراین، محیط؛ نه لوکیشن، یا شهری فیزیکی- تاریخی، بلکه هیولایی کُنشمند و داستانی است؛ آتشفشانی خاموش که ناگهان، بیدار می شود؛ ترکش گدازه هایش؛ در قالب سوژه، تم، خرده روایت؛ یا درامی، تبلور می یابند! دو فیلمش؛ «نیویورک، نیویورک» و «دارودسته های نیویورکی» به نام این شهراند. آثاری؛ بر خیابان ها (راننده تاکسی- 1976) و (خیابان های پایین شهر- 1973) و… تاکید دارند. یا؛ بخشی از جغرافیای شهر «پس از ساعات اداری»، «گرگ وال استریت» و… را در برمی گیرند.
دسته دیگر؛ «نیویورک گریز» هستند. فیلم جدید؛ در این دسته جای می گیرد. پیش تر؛ «جزیره شاتر»، «رنگ پول» و… این ویژگی را داشتند.
یعنی محیط؛ دیگر شناسنامه ی، نیویورکی ندارد؛کارگردان، روحیه ی نیویورکی را به آنجا، کوچانده است. چنانکه؛ در «قاتلان ماه کامل»، با شهر اُسیج (سرخپوست نشین) روبه روایم، اما کماکان شهر؛ عرصه تاخت وتاز آدم واره هایی؛ با روحیه ی گنگستری، به شمار می رود. سکانس آغازین؛ با صحنه ی دعا، همراه است: «خدایا، به ما کمک کن! مردم ما در سختی به سر می برند، مشکل دارند، لطفاً به ما کمک کن.»
مراسمِ راز و نیاز رییس قبیله ی سرخپوست ها است. همزمان؛ کودکی با بهت و کنجکاوی توامان، شاخه های حصیر را کنار می زند؛ و به آیین نیایشی، نگاه می کند. ظاهراً؛ معبدشان، همین اتاقکِ ساده است؛ با ساقه های نیزار و حصیر ساخته شده است. «چشمِ کودک» در دنیای اسکورسیزی؛ استعاره ای با دو بُعد خودآگاه (conscious) و ناخودآگاه (unconscious) است. این نگاه؛ از چشم کودکی های خودش به جهان می نگرد.
او قبلاً؛ در فیلمی مانند «هوگو»؛ کلِ شخصیت خود را در قالب کودک، بازسازی می کند. اینجا، فقط همان چشمِ پشتِ پنجره ی نیویورک را بازمی آفریند. سپس؛ در ادامه ی فیلم، نماهای بیرونی را داریم. یک شیی نمادین مقدس را دفن می کنند؛ بعد از زمین سرخپوستان، طلای سیاه (نفت) فواره می زند. کارگردان؛ ادامه ی روایت را با فلاش بک و نماهای سیاه و سفید، دنبال می کند. ناگهان؛ در دیارِ سرخپوستان، ساختمان های سیمانی، بالا می رود. اول؛ اسب زیاد می شود، بعد ماشین؛ و در نهایت، هواپیما را می بینم. همچنین سرو کله ی شخصیت اصلی مرد – ارنست برکهارت، (لیوناردو دی کاپریو) پیدایش می شود. این تکنیک به دلیل گریز از روایت خطی و نگاهِ پساکلاسیکِ اوست.
داستان در چنین فضایی می گذرد؛ ارنست، سربازی از جنگ برگشته است. تنبل و کم هوش است. هدفش ازدواج با زنی سرخپوست و بهرمندی از ثروت و دارایی اوست. سرانجام؛ با مولی کایل (لیلی گلداستون) ازدواج می کند. دایی ارنست- ویلیام کینگ (رابرت دنیرو) معاونِ کلانتر اُسیج به شمار می رود. مردی منفی که خود را پادشاه (King) می داند، قتل های سریالی راه می اندازد، زمین های سرخپوستان را غصب می کند؛ یا دار و ندارشان را بالا می کشد! آخر فیلم؛ او و ارنست؛ به دست قانون می افتند؛ و مجازات، می شوند. نگاهِ اصلیِ دوربین؛ حولِ محور این سه ستاره ی سرشناس می چرخد!

اله مانِ «ستاره» در دنیای کارگردان، بحثی ظریف است؛ چندسویه، پژوهشی و شایسته ی مطالعات تخصصی در هنر بازیگریست. او در فیلم جدید، دوگانه ی مورد علاقه اش (دنیرو- دی کاپریو) را آورده است. آن دو، بهترین مثال؛ برای واکاوی این فرآیند هستند.
باید دید که چگونه بازیگری (همچون دنیرو) در جهان جادوی نقش، حجم و بُعد می یابد. سیر تحولی وی؛ از درامی ورزشی (طبل را آهسته بزن– جان دی هنکاک) به درام ورزشی دیگر (گاو خشمگین- مارتین اسکورسیزی) دیدنی است. ناگهان، بازیگر بیسبالِ هنکاک، «حجم جسمی»، پیدا می کند. دنیرو؛ برای رسیدن به نقش خود (بوکسور) 20 کیلو وزن، اضافه کرد. این، نخستین گام برای همذات پنداری با عنوان فیلم و درکِ شخصیت «جیک لاموتا» بود. اسکورسیزی؛ ظرفیت بازیگر مکتب استراسبرگ (دنیرو) را خوب شناخت؛ پس او را در همان مسیر «واقع گرایی خیالپردازانه» گذاشت. مدرسه ی استراسبرگ؛ الفبایش با این رویکرد، تعریف می شود. واقع گرایی خیالپردازانه؛ اولین رمز ورود بازیگر؛ به دنیای شخصیت درام است. با این شیوه؛ تنش های روحی و روانی نقش را می پذیرد؛ و با شخصیت خود باورپذیر می سازد.
مسیر دنیرو؛ در راننده تاکسی، رویکرد دیگری داشت. اسکورسیزی به او بُعد داد و این بار، بیشترجنبه ی فکری بازیگر را کاوید. «بیکلِ» راننده تاکسی؛ در این فیلم، دیالوگِ مشهوری دارد: «من آخرین مرد خدا هستم»
کاراکتری که انگار از قرون گذشته، کَنده شده؛ بر پیشانی نیویورک نوین، سنجاق شده است. درحالیکه؛ فردی معمولی است؛ اما کارگردان به او بُعد فکری داده است. قصه درباره ی دی کاپریو هم؛ بر همین منوال است. سیر بازیگری او از سوپراستار سینمای تجاری (تایتانیک) به فردیتی مستقل، دیدنی است. کارگردان، او را با همان پرسوناژ رمانتیک؛ به دنیای مخوف و پُرخشنونت فیلم (دارودسته های نیویورکی) پرتاب می کند؛ هدفش، شالوده شکنی کلیشه؛ در ذات و روانِ بازیگر است!
این کلیشه شکنی (دی کاپریو) در فیلم های بعدی کارگردان (هوانورد- 2006) رفتگان یا جدا مانده (2006) مشهود است. او سپس؛ در «جزیر شاتر» و «گرگ وال استریت»، به شخصیتی دیگر، بدل می شود.
حالا، با هردوِ این ستاره ها، روبه روایم. کارگردان در «قاتلان ماه کامل» نگاه دیگری به عنصرِ ستاره دارد. او این بار؛ هر دو ستاره ی مورد علاقه اش را در یک فریم گذاشته است! چرا؟ چون هردوی آنها، یک هویت واحد را می سازند. یکی؛ ابعاد نداشته ی؛ آن دیگری را کامل می کند؛ دیگری، لایه ی فکریِ این یکی؛ را پوشش می دهد. همه چیز از همان تضاد ظاهری (کلاسیک) آغاز می شود. یکی؛ کوتاهتر و «خِپل تر»؛ دیگری بلند و کشیده تر است. کینگ (دنیرو) موذی و مکارتر است؛ ارنست (دی کاپریو) دیرفهم و ساده لوح تر؛ به شمار می رود. آنها در کوتاهترین فرآیند، به شکل هم درمی آیند؛ کم کم به همدیگر، تبدیل می شوند. میمیک چهره ها، اداها، توقف و مکث ها، کنش ها، واکنش ها، یک جور؛ و به شکلی واحد درمی آید!

بحثِ شخصیت اولِ زن، جداست؛ بازیگر برجسته سرخپوست (لیلی گلداستون) روالی دیگر، درپیش می گیرد. بازیِ او «عُمق» دارد؛ طراحیش از عواطفِ کاراکتر، درونگرایانه است؛ وی نهاد نقش را با حس آمیزی و روانشناختی ظریف و دقیق می سازد. تکِ تکِ اکت های شخصیت (غم، حسرت و…) به شکلی فرمول بندی و حساب شده است. شاید گلداستون؛ از خود اسکورسیزی، به بردن اسکار امسال نزدیکتر باشد! اگر بازی عجیب و غریب «اما استون» در فیلم «Poor Things» بگذارد؛ یا داورانِ اسکار از پشت «عینکِ عادی» به درخشش «لیلی»، نگاه کنند!
دو شاخصه ی دیگر سینمای اسکورسیزی؛ «موسیقی» و «روایت» در درجه ای پایین تر از «ستاره»، قرار گرفته اند. تکلیفِ موسیقی، روشن است؛ موجی سینوسی (به قول ریاضیدانان) دارد. یعنی حرکتش ساده و دارای نوسان است؛ شبیهِ آونک و نوسان سازها (به قول موسیقیدانان) عمل می کند. تنها در صحنه ی فواره زدن نفت؛ رقصی انفجاری با طلای سیاه، دارد. اما در طول فیلم؛ کمرنگ و پُرنوسان است. موسیقی؛ تنها در سکانس پایانی، نمود ابدی خود را نشان می دهد؛ آنهم؛ به دلیل «روایت» است. معنی روایت؛ در قاموس اسکورسیزی «تکنیک» است. او را یکی از تکنیکی ترین؛ فیلمسازانِ زنده ی دنیا می دانند. سکانس پایانی فیلم؛ شاید این گفته را تایید کند. دوربین؛ از روی صدای طبل و آواهای سرخپوستان، خیز برمی دارد؛ به آسمان می رود. کارگردان؛ دو ایده را در این صحنه گنجانده است. نخست؛ معنی شکوه و جاودانی سرخپوستان را نشان دهد. دوم؛ هارمونی ساختاری فیلمش را انسجام بخشد!
تکنیک؛ درست نقطه مقابلِ استیل فیمبرداری در صحنه نخست است؛ دوربین در آنجا، فرود می آید؛ اینجا؛ میلِ به فراز دارد. پس، تاجایی که چشم کار می کند؛ بالای بالا، به پرواز درمی آید. آن بالا، هنوز آواها و نواهای سرخپوستان، شنیده می شود. احتمالاً اسکورسیزی می گوید؛ صدای سرخپوستان نمی میرد!

*منتقد سینما و روزنامه نگار

5757