رسول و رسالتش – قدم آخر

17 سال از آن روز سیاه می گذرد؛ روزی که کاش آن اتفاق شوم را در برنمی گرفت تا سینمای ما امروز، سیاه پوش یکی از فیلم سازان مولف و پیش روی خود نباشد.

به گزارش قدم آخر، به نقل از ایرنا، امروز، 17 سال از آن روز شوم می گذرد. ظهر 15 اسفند 1385 بود که خبرگزاری ها، درگذشت حاج رسول را مخابره کردند. باورش خیلی سخت بود مردی که مظهر ایستادگی و جنگیدن بود، در 51 سالگی مقهور مرگ شده است.

1.حداقل آن که زمان، زمان خوبی برای رفتن ملاقلی پور نبود. کارگردانی که به مرز پروانگی رسیده بود و بعد از میم مثل مادر، شاخک های دوستداران سینما فعال شده بود که کار بعدی این فیلمساز مولف، روی چه سوژه ای سوار است. دهه 80، دهه ملاقلی پور بود؛ دهه ای که با یکی از صریح ترین آثار اجتماعی دهه های اخیر سینما آغاز شد و پس از آن با یکی از بی پرواترین آثار صحنه ای دفاع مقدس تداوم یافت و در آخر نیز فینال باشکوهی با میم مثل مادر خلق شد. می خواستیم ببینیم این حجم تکانه های سورریالیستی که تا مغز استخوان مخاطب نفوذ می کرد و نمی توانست هیجانات آنها را تحریک نکند، در چه دنیایی استمرار خواهد یافت. اما حیف که فرشته مرگ، در کنجکاوی برانگیزترین فصل حرفه ای ملاقلی پور به سراغ او آمد و این حسرت را برای سینمای ایران، همیشگی کرد.

 آخرین تصویری که از حاج رسول، دقایقی قبل از درگذشتش ثبت شده

2. حاج رسول، دو نیمه شخصیتی متفاوت داشت. بی نهایت مهربان بود و احساسات زلالی از این خصیصه اخلاقی وی سرشار می شد و در عین حالی که نامردمی می دید، شدیدا برمی افروخت. عصبانیت او اما زودهنگام بود. چیزی به دل نمی گرفت. تمام بازیگرانی که در بیش از دو دهه فعالیت حرفه ای ملاقلی پور با وی همکاری داشتند، می توانند بر روی این خصایص اخلاقی شهادت دهند. یک کودک درون به شدت بی قرار و بیش فعال داشت. همه چیز را روی داریه می ریخت. در روابط، اهل سیاست نبود. خیلی رک حرف می زد و همین هنجار ذاتی او، محبوبش کرده بود. وقتی قلم دست می گرفت تا از خاطراتش بنویسد، مخاطب متعجب می ماند که این حجم احساس سرشار، حاصل تراوشات ذهنی چنین فردی است؟ ملاقلی پور اما سرشار از این پارادوکس ها بود. هم چنان که کسی فکرش را هم نمی کرد کارگردانی که حتی یک روز دستیاری را تجربه نکرده، خیلی زود به یکی از فیلمسازان مولف این سرزمین تبدیل شود که حالا برای سال مرگش تقریبا بسیاری از رسانه های جریان ساز، برایش بنویسند.

3. یکی از دلایل عصبانیت حاج رسول، نگاه ها و محدودیت های سلیقه ای بود که علی الخصوص بر روی آثار متاخرش لحاظ می شد. او شاید از معدود کارگردانان سینمای ایران است که بخش سترگی از سینمایش، پس از مرگ او فهمیده شد. بلمی به سوی ساحل و افق کمرنگ تر و از مجنون و سفر به چزابه، بیشتر. یکی از وجوه سبک کاری او، دوراندیشی عجیبی بود که وی در قالب مانیفست قهرمانش به کار می بست. هم چنان که وقتی در افق، فرمانده عراقی را یک مغز متفکر و تیوریسین جنگی به تصویر کشید یا زمانی که با نجات یافتگان، از قدرت زنانگی در بستر جنگ گفت. قارچ سمی او را که ببینیم شک می کنیم چطور او در سال 80، فیلمی می سازد که انگار تصویری پررنگ از جامعه امروز ایران و هژمونی قدرت در آن است. اما او در این مسیر، مزاحم داشت. اجازه نمی دادند تفکر عمقی او به شکلی بی پروا به روی پرده بیاید. بر سر همین قارچ سمی، چه ها که با او نکردند. اگر می خواست درباره کارشکنی هایی که حول مزرعه پدری شکل گرفت، بنویسد؛ یک دایره المعارف تاریخ نگاری مستند و جامع از فضای مدیریتی سینما در آن سال ها به دست می آمد. این کارشکنی برای فیلمساز مولف پیشروی ما، از همان دهه 60 وجود داشت. او سینما را با رنج آغاز کرد و با رنج هم به پایان رساند. از شبی که برای تصاحب دوربین سوپرهشت حوزه، از دیوار بالا رفت و در راستای به تصویر کشیدن آرمان هایش، زجر کشید تا ظهر 15 اسفند 85، او مداوم زجر کشید؛ فریاد زد و نامردمی دید. اما مگر او چه می خواست؟ یک دنیا حرف او ماند با تاریخ.

 پشت صحنه فیلم قارچ سمی

4. ملاقلی پور، ساختار عجیبی در فیلمسازی داشت که مختص به خود او بود. ساختاری که پس از مرگش، هیچ گاه از سوی تفکری استمرار نیافت. همواره افتتاحیه های باشکوهی برای فصل ورود به داستان داشت. به شدت بر روی قهرمان پروری اصرار داشت. قهرمان هایی که مانند او، کنش گر بودند و تنها بر اثر استمرار زوال در جامعه آرمانی که فیلمساز تصویر می کرد، بنا بر جبری ناخواسته، می شکستند. به شدت به شکست زمان اعتقاد داشت. هاله های مهمی از این شکست زمان که شاید در کارهای هیچ فیلمسازی با این قدرت دیده نشد، در آثار ملاقلی پور یافت می شود. صحنه آتش زدن جنازه ها در بلمی به سوی ساحل، آن نگاه های متاثرکننده و دیالوگ های فروریزنده در سفر به چزابه، آن بغض های عاشقانه فروخورده در هیوا، صحنه کور کردن چشم های شاهزاده به همراه آن موسیقی مسحورکننده در اپیزود اول نسل سوخته و مخصوصا آن شوق تطهیر در برابر لذت دنیا در فصل سوم همین فیلم، آن حالات مالیخولیایی سلیمان روی قایق در قارچ سمی، آن گریه های محمود شوکتیان کنار حوض آتش گرفته مزرعه پدری و سکانس تزریق آمپول به علی در حالی که خود سپیده به شدت نیازمند آن بود، در میم مثل مادر، تنها گوشه هایی از حجم تکانه هایی است که با رفتن حاج رسول، از سینمای ما نیز پر کشید. او به شدت، بر روی موسیقی کارهایش حساس بود تا جایی که در برخی از کارها نظیر سفر به چزابه و قارچ سمی، موسیقی تا اندازه یک کاراکتر متمم بالا کشیده شده و سهم بالایی در درک عمیق مخاطب از فضای سیال داستان ایفا می کند. این ساختار خودساخته برای کارگردانی که هیچ رزومه اجرایی در این حوزه نداشت، دلنشین بود. سبب می شد تا زمختی سوژه هایی چون جنگ برای مخاطب، باورپذیر شود. می توانست و می خواست که این ساختار را در زیرلایه های مختلف دیگری بسط دهد؛ رسول را بدموقعی از دست دادیم.

 پشت صحنه میم مثل مادر

5. در سینمای رسول، انطباق مفهومی عجیبی میان نگاه ریالیستی کارگردان با زندگی شخصی او دیده می شود. بارها اعلام کرد که دومان قایمیان یعنی من. راست می گفت. قهرمان کارهایش یا شمه ای از وجود او بودند و یا کسانی که با آنها در شرایطی ملتهب زندگی کرده بود. به شدت آرمانی نگاه می کرد. همین خصیصه، دُز آسیب شناسی او در آنالیز رویدادهای اجتماعی را بالا می برد. آدم آرمان بود. هرگونه نقصان در تصویرگری مدینه فاضله ای که ترسیم کرده بود را با شدیدترین حالت پاسخ می داد. محبوب متنفذان نبود و وارد بازی آنها هم نمی شد. شاخص استانداردی از استقلال ماهوی و فردی بود که سبب شد تا برخلاف بسیاری از همکارانش، پروژه محور نباشد. مخالفان این رویه که کم هم نبودند، این رویکرد انسانی را نگاه رادیکال تعبیر کردند؛ برخی دیگر نیز وی را به برداشت های تندخوگرایانه و عصبی متهم کردند. اما رسول، راه آرمان را می رفت و به همین دلیل، فیلم هایش، هنوز که هنوز است، زنده باقی مانده؛ همچون نام او که 17 سال پس از درگذشتش، زنده تر و خوش سابقه تر از بسیاری از همکاران در قید حیات است. حسرت بزرگ اما آنجایی است که وی در اوج پروانگی از سینمای ایران دریغ شد. می خواست وجوه دیگری از مطالبات آرمانی خود را از جامعه ای که منافات گسترده ای با آرمان های جنگ داشت، مطرح کند. کلی حوادث دیگر بود که طی 8 سال حضور در جبهه دیده بود و می خواست آنها را به تصویر بکشد و یک روایت گری ناب و دست اول داشته باشد اما بدموقعی رفت. چنین ساختار منتظم فکری که استاد تصویرگری های غیرمنتظم رایج بود، خیلی زود از سینمای ایران دریغ شد که نتیجه اش، خلاء پررنگ نبود جانشین برای چنین جایگاهی است. فیلمساز مولف و کنش گری که به مساله مندی صحیحی از بحران انسان در دوره جدید رسیده بود و توانست با تمام بی بضاعتی های فکری و لجستیکی سینما در دهه های 60 تا 80، امضای مستقلی از خود به یادگار بگذارد. اما آن روز سیاه سینمای ایران اجازه نداد تا چنین پدیده ای، استمرار بیشتری در فرآیند مطالبه گری داشته باشد. او را از ما و سینمای ایران گرفت هرچند که برخی دوستدارانش اعتقاد داشته و دارند آن رسولی که ما شناختیم، به درد پیر شدن نمی خورد؛ کهولت از او می کاست و حیف بود که دچار کاستی شود. به هر حال او رفت و به قول خودش: اگر راه پیروزی فرهنگی عده ای در گرو این است که من دیگر فیلم نسازم، به همه دوستداران و ارزش پیشگان و همراهان این قافله مژده می دهم که این پیروزی گوارایتان باد.

پشت صحنه مزرعه پدری

 اما با رفتن او، نه کسی پیروز شد و نه دیگر، آن نگاه خزنده مطالبه گر با آن شدت و حدت در سینمای ایران تداوم یافت. رسول را بدموقعی از دست دادیم…

پایان خبر قدم آخر